Stawka 0% VAT na pomoc dla Ukrainy – rozwiązanie niedoskonałe, ale niezbędne

Mamy pierwsze (bo mam nadzieję, że nie ostatnie) rozwiązanie wprowadzające preferencję w VAT – polegającą na możliwości zastosowania stawki  0% na nieodpłatne dostawy towarów i nieodpłatne świadczenia usług na cele związane z pomocą ofiarom skutków wojny w Ukrainie[1].

Zacznijmy od tego, że największą i prawdziwą wartością tej nowelizacji jest fakt, że się ukazała  i że stało się to naprawdę szybko. Ma swoje słabości, w mojej ocenie dość istotne, niektóre z nich wskażę poniżej – ale to w gruncie rzeczy mniej ważne. Ważne jest to, że stanowi krok, pierwszy i dość nieśmiały, ale we właściwym kierunku.

Podkreślę też od razu, że, po raz chyba pierwszy, za wadliwość tej regulacji nie uważam braku umocowania jej w przepisach Dyrektywy 2006/112. Bo powiedzmy sobie jasno – stawka 0% w rozporządzeniu Ministra Finansów, o którym mowa nie znajduje oparcia w przepisach Dyrektywy a pamiętajmy, że ramy w jakich każde państwo członkowskie może się poruszać w zakresie stawek są ściśle określone co wynika z konieczności zachowania spójności unijnego systemu VAT. Uważam, ze ta spójność jest wartością, którą należy chronić i dlatego spodziewam się, że Komisja rozpocznie stosowne postępowanie przeciw Polsce w związku z dokonanym kilka tygodni temu obniżeniem stawki VAT na paliwo. Ratowanie wizerunku rządu w oczach społeczeństwa nie jest bowiem wystarczającym uzasadnieniem dla naruszenia spójności systemu VAT.

W tym przypadku jest jednak inaczej. Priorytety chronionych wartości są na tyle oczywiste, że nie wymagają dalszych wyjaśnień. Wiemy skądinąd, że Komisja pracuje nad rozwiązaniem umożliwiającym zastosowanie odstępstw od Dyrektywy dla państw członkowskich w związku z wojną w Ukrainie.

Więc tak, dobrze, że Polska wystąpiła przed szereg i nie czekała na działanie Komisji, może wręcz to zachowanie Polski przyspieszy prace nad wprowadzeniem rozwiązania, z którego skorzystać będą mogły także inne państwa członkowskie. Czyli to sytuacja trochę podobna do relacji między działaniami PZPN i stanowiskiem FIFA – tu jednak kończą się podobieństwa, bo o ile trudno się spodziewać, że Komisja nie zareaguje w sposób właściwy i przyzwoity to przyzwoitość jest akurat chyba ostatnim czego możemy spodziewać się po FIFA.

I więcej – tak, dobrze, że wprowadzono te przepisy mimo ich oczywistych niedoskonałości – bo dzięki temu pomagają już dziś a w dalszych dniach, miejmy nadzieję, zostaną nieco zmienione i uzupełnione. W tym przypadku wybierając między szybkością a doskonałością postawiono na szybkość uznając, że są rzeczy ważne i są ważniejsze.

Myślę, że to dobry wybór, jednak tylko jeżeli założeniem prawodawcy jest dynamiczne reagowanie na zmieniające się okoliczności i chęć dopracowywania wprowadzonych reguł. Bo rzeczy ważne są wciąż ważne – nie najlepiej sformułowany zakres podmiotowy, nieobjęcie stawka 0% większości nieodpłatnych świadczeń etc. to elementy, które mogą podważyć skuteczność wprowadzonej preferencji. Spójrzmy więc na to, co warto zmienić.

Stawkę 0% stosuje się wyłącznie do nieodpłatnych dostaw towarów i nieodpłatnego świadczenia usług na rzecz określonych podmiotów. Sam fakt ograniczenia podmiotowego wydaje się zasadny a wręcz niezbędny. Kierowani potrzebą pilnej pomocy nie możemy tworzyć regulacji, które stworzą szeroko otwarte drzwi dla oszustw i nadużyć. Nie wszyscy jesteśmy idealni.

Ale ograniczenie zakresu podmiotów, na których rzecz dokonywane nieodpłatnie dostawy towarów  i świadczenie usług są opodatkowane stawką 0% do Rządowej Agencji Rezerw Strategicznych, podmiotów leczniczych i jednostek samorządu terytorialnego to jednak zbyt daleko idące i niemające szczególnego uzasadnienia ograniczenie. W szczególności uzasadnieniem takim nie jest odniesienie do porównywalnych reguł w przypadku działalności pomocowej niesionej w związku z pandemią.

Jest bowiem dość fundamentalna różnica pomiędzy obydwiema tymi sytuacjami. O ile w walce z pandemią to państwo i jego organy i instytucje stały na pierwszej linii frontu a wsparcie podmiotów pozarządowych było, jakkolwiek ważne, to jednak jedynie uzupełniające o tyle w działaniach związanych ze wsparcie uchodźców wojennych wszelkiego rodzaju organizacje pozarządowe grają rolę co najmniej równorzędną organom państwa.  I nie jest to żadną miarą uwaga krytyczna – współdziałanie i współpraca organów państwa z pozarządowymi organizacjami pomocowymi jak już dziś widać jest, zważywszy na  skalę problemu, absolutnie niezbędna.

I dlatego dziwi niezmiernie brak włączenia na listę podmiotów, darowizny dla których byłyby opodatkowane stawką 0% choćby organizacji pożytku publicznego, fundacji i stowarzyszeń czy organizacji różnych kościołów i związków wyznaniowych. Podmiotów działających od lat skutecznie, często znaczne skuteczniej niż organy państwa. 

Dlatego tym razem należy umożliwić zastosowanie stawki 0% także w odniesieniu do darowizn przekazywanych na rzecz takich podmiotów a nie jedynie ARS, podmiotów leczniczych czy jednostek samorządu terytorialnego. Ryzyko nadużyć jest bowiem tak samo małe jak w przypadku darowizn na rzecz ARS, podmiotów leczniczych czy jednostek samorządu terytorialnego. To ograniczenie zupełnie niezasadne więc oczywistym postulatem jest rozszerzenie zakresu podmiotów, darowizny na rzecz których podlegać mogą stawce 0%. Podkreślam – zrozumiała w pełni  jest chęć ograniczenia ryzyka oszustw – jednak nie ma żadnego uzasadnienia by włączające się w akcje pomocy organizacje pożytku publicznego nie były przez prawodawcę traktowane w sposób poważny, uwzględniający rolę którą wypełniają, często zastępując państwo.

Ciekawa jest natomiast sytuacja dotycząca świadczenia usług. Otóż w przeciwieństwie do dostaw towarów świadczenie nieodpłatne usług nie podlega opodatkowaniu podatkiem VAT jeżeli jest związane z prowadzoną przez podatnika działalnością gospodarczą. Możemy mieć co do tego pewne wątpliwości natury raczej estetycznej niż etycznej ale orzecznictwo  sądów administracyjnych uzasadnia przyjęcie, że działalność charytatywna, pomocowa w ramach szeroko rozumianej polityki CSR danego podatnika stanowi działalność związaną z prowadzoną przezeń działalnością gospodarczą. A zatem takie świadczenie usług nie podlega opodatkowaniu. Czy więc stawka 0% jest w tym przypadku zbędna?

Niekoniecznie. Nieodpłatne świadczenie usług na cele związane z działalnością gospodarczą podatnika pozostaje bowiem wciąż nieopodatkowane. I w tej mierze rozporządzenie niczego nie zmienia. Jeśli jednak usługi są świadczone nieodpłatnie bez związku z działalnością gospodarczą – ale na warunkach, o których mowa w rozporządzeniu wówczas będą one opodatkowane stawką 0%.

Oczywiście, także w tym przypadku stawka 0% ma zastosowanie tylko w przypadku usług świadczonych nieodpłatnie na rzecz powyżej wymienionych podmiotów. I powyżej ujęte uwagi krytyczne mają w tej mierze pełne zastosowanie. Nieodpłatne przekazanie posiłków (traktowanych jako usługa), mieszkań, miejsc hotelowych, usług transportowych bezpośrednio na rzecz uchodźców nie korzysta ze stawki 0% – i tu mamy kolejny problem, jak się bowiem zdaje w przypadku takich usług oczywistym ich odbiorcą nie będzie ARS czy podmiot leczniczy ale bezpośrednio osoba, która zostanie przetransportowana, nakarmiona i przenocowana. Czy takie świadczenia nie powinna zostać opodatkowane stawką 0% (w tych przypadkach, w których podlegałyby opodatkowaniu)? Tu także odpowiedź wydaje się dość oczywista.

Warunkiem zastosowania stawki 0% jest także zawarcie pisemnej umowy między stronami (czyli podatnikiem a jednym z wymienionych podmiotów), z których wynikać ma jedynie, że towary lub usługi będą wykorzystywane na cele związane z pomocą ofiarom skutków działań wojennych na terytorium Ukrainy. Z konstrukcji przepisu wynika, że umowa powinna być zawarta przed dokonaniem dostawy – ale zważywszy na to, że w ty przypadku zastosowanie stawki 0% dokonywane jest de facto w deklaracji za dany miesiąc  wydaje się, że w pełni wystarczające będzie zawarcie umowy przed złożeniem deklaracji, w której wykazana będzie stawka 0%.

W przypadku dostaw towarów i świadczenia usług w okresie od 28 lutego – a więc przed wejściem w życie rozporządzenia wymagane jest pisemne potwierdzenie dostawy towarów lub wykonania usługi dla zastosowania stawki 0%.

Tak więc formalnych wymogów za dużo nie ma i to dobrze. Stawka 0% jest i to bardzo dobrze. To dobry pierwszy krok – ale szybko należy wykonać kolejne. Przede wszystkim rozszerzyć zakres podmiotów, którym podatnicy mogą przekazać darowizny ze stawką 0% – dziś i w najbliższej przyszłości działanie stowarzyszeń pomocowych, fundacji innych NGOsów etc będzie we wsparciu uchodźców co najmniej tak samo ważne jak działanie państwa  jego organów. Rząd naprawdę powinien zadbać jak najszybciej o to aby potraktować wsparcie organizowane przez nie z wystarczającą powagą.  

[1] Rozporządzenie MF z 3 marca 2022 zmieniające rozporządzenie w sprawie towarów i usług, dla których obniża się stawkę podatku od towarów i usług,
oraz warunków stosowania stawek obniżonych (Dz.U. z 2022, poz. 531)