Jak AI zmienia pracę organów podatkowych i wpływa na podatników?

Automatyzacja procesów podatkowych z wykorzystaniem sztucznej inteligencji (AI) staje się coraz bardziej powszechna zarówno wśród przedsiębiorców, jak również u organów podatkowych.

Organy podatkowe korzystają na technologicznej rewolucji

Z perspektywy organów podatkowych AI przede wszystkim pozwala na efektywniejszą analizę ogromnych ilości danych otrzymywanych od podatników. Pozwala to na szybsze wykrywanie nieprawidłowości i potencjalnych oszustw podatkowych. Wiele krajów testuje również rozwiązania takie jak chatbot’y i wirtualni asystenci, którzy pomagają podatnikom w rozwiązywaniu prostszych problemów i udzielają odpowiedzi na pytania dotyczące rozliczeń podatkowych.

Według raportu OECD[¹] ponad 80% administracji podatkowych już wykorzystuje lub jest w fazie wdrażania w przyszłości technologii bazujących na sztucznej inteligencji i uczeniu maszynowym do wykorzystywania danych w sposób, który zmniejsza potrzebę interwencji człowieka. Przykładem wykorzystania narzędzi analitycznych może być chociażby polski system STIR (System Teleinformatyczny Izby Rozliczeniowej), który analizuje w czasie rzeczywistym operacje bankowe, identyfikując transakcje o podwyższonym ryzyku i informując o nich organy podatkowe.

Wzrost produktywności dzięki AI może przyczynić się do realokacji zasobów ludzkich do bardziej złożonych zadań, wymagających kreatywnego myślenia i interpretacji przepisów. Pracownicy administracji skarbowej mogą skupić się na analizie skomplikowanych i niejednoznacznych przypadków, podczas gdy rutynowe czynności przejmą systemy AI.

Wyzwania i zagrożenia związane z wykorzystaniem AI przez organy podatkowe

Żaden proces wdrażania innowacyjnych rozwiązań nie jest pozbawiony trudności. Jednym z kluczowych wyzwań związanych z wykorzystaniem AI przez organy podatkowe jest tzw. efekt czarnej skrzynki czyli zachowanie przejrzystości w procesach decyzyjnych opartych na AI. Podatnicy powinni bowiem mieć możliwość zrozumienia, w jaki sposób i na jakiej podstawie podejmowane są decyzje dotyczące ich zobowiązań podatkowych. Często jednak trudno jest wyjaśnić, w jaki sposób AI doszło do konkretnej decyzji lub wniosku. To rodzi obawy o możliwość kwestionowania takich decyzji przez podatników i potencjalne naruszenie ich prawa do sprawiedliwego rozwiązania ich sprawy.

W tym kontekście warto zwrócić uwagę na rozwiązanie wprowadzone m.in. we Francji, gdzie zagwarantowano obywatelom dostęp do informacji o wykorzystaniu algorytmów w indywidualnych decyzjach administracyjnych, w tym o sposobie ich funkcjonowania i wagach przypisanych konkretnym danym wykorzystywanych w procesie[²].

Kolejnym ważnym aspektem jest zapewnienie niedyskryminacji i sprawiedliwości w rozwiązaniach AI stosowanych przez organy podatkowe. Algorytmy muszą być projektowane i trenowane w taki sposób, aby unikać uprzedzeń i nieuzasadnionego faworyzowania określonych grup podatników. Wymaga to starannego doboru danych treningowych oraz regularnych audytów systemów AI pod kątem potencjalnej dyskryminacji.

Ochrona prywatności i bezpieczeństwo danych stanowią kolejne istotne wyzwanie. Organy podatkowe muszą zapewnić odpowiednie zabezpieczenia dla ogromnych ilości wrażliwych danych przetwarzanych przez systemy AI. Konieczne jest wdrożenie zaawansowanych mechanizmów szyfrowania, kontroli dostępu oraz monitorowania potencjalnych naruszeń bezpieczeństwa.

Warto również zwrócić uwagę na kwestię odpowiedzialności za decyzje podejmowane przez systemy AI. W przypadku błędów lub nieprawidłowości wynikających z działania algorytmów, musi istnieć jasno określona ścieżka odwoławcza dla podatników oraz mechanizmy naprawcze ze strony organów podatkowych.

OECD w swoich rekomendacjach dotyczących wykorzystania AI w administracji publicznej podkreśliło znaczenie etycznego podejścia do wdrażania tych technologii. W celu jego zapewnienia zalecono między innymi zachowanie ludzkiego nadzoru nad kluczowymi decyzjami podejmowanymi przez systemy AI, szczególnie w przypadkach mogących mieć istotny wpływ na prawa i obowiązki podatników.

Jak podatnicy mogą się przygotować na automatyzację w organach?

Podatnicy nie powinni zostawać w tyle w obserwowanym na całym świecie wyścigu automatyzacji. Oszczędność czasu niezbędnego do obsługi i rozliczania podatków może im przynieść jeszcze wyraźniejsze korzyści (w tym finansowe związane z kosztami obsługi księgowej i podatkowej) niż w przypadku organów podatkowych. Kluczowym elementem tego procesu jest digitalizacja i automatyzacja wewnętrznych procesów podatkowych oraz procesów fakturowania.

Wdrażając nowe rozwiązania nie można jednak zapomnieć o wymogach, które przed podatnikami będą stawiać planowane rewolucje w zakresie fakturowania jak Krajowy System e-Faktur (KSeF) w Polsce czy propozycja raportowania transakcji wewnątrzwspólnotowych w czasie niemal rzeczywistym przedstawiona w ramach unijnego pakietu VAT in the Digital Age (ViDA). Podatnicy powinni kierować się zatem rozwagą aby nie zainwestować środków w systemy, które mogą się okazać niekompatybilne z nowymi regulacjami. Równie istotne jest także podnoszenie kompetencji w zakresie nowych technologii i ich wpływu na procesy podatkowe. Dotyczy to zarówno pracowników działów IT jak i finansowych lub księgowych, które w praktyce wykorzystują nowe rozwiązania.

Wdrożenie technologii AI przez organy podatkowe prowadzi do zwiększonej transparentności. Podatnicy muszą liczyć się z tym, że organy podatkowe będą miały znacznie szerszy arsenał narzędzi pozwalających na analizę ich danych finansowych. To z kolei umożliwi szybszą identyfikację potencjalnych nieprawidłowości lub prób unikania opodatkowania.

Nowe technologie wpłyną również na sposób interakcji między podatnikami a organami podatkowymi. Możemy oczekiwać więcej zautomatyzowanej komunikacji, co z jednej strony może usprawnić kontakt, z drugiej strony nietrudno się obawiać, że pozbawione empatii i zrozumienia kontekstu interakcje mogą prowadzić do frustracji podatników. Ponadto, nadmierne poleganie na automatycznych systemach może prowadzić do dehumanizacji relacji między podatnikiem a administracją skarbową, utrudniając rozwiązywanie bardziej skomplikowanych kwestii wymagających ludzkiego osądu i elastyczności.

Wraz z rosnącym wykorzystaniem AI w procesach decyzyjnych, podatnicy mogą stanąć przed wyzwaniem kwestionowania decyzji podatkowych opartych na algorytmach. To może wymagać rozwoju nowych kompetencji prawnych i technologicznych w firmach.

Nie można również pominąć kwestii bezpieczeństwa danych. Wraz z rosnącą ilością przetwarzanych informacji, zwiększa się ryzyko potencjalnych wycieków czy nieautoryzowanego dostępu do wrażliwych danych finansowych. Dlatego też inwestycje w cyberbezpieczeństwo stają się równie ważne jak same narzędzia do zarządzania podatkami.

Przyszłość podatków w erze AI

Patrząc w przyszłość, możemy spodziewać się dalszego rozwoju i integracji rozwiązań AI w systemach podatkowych na całym świecie, za którymi niewątpliwie będą szły w parze nowe wyzwania i problemy.

Kluczowe w przyszłości może okazać się zapewnienie równowagi między efektywnością a sprawiedliwością systemu podatkowego. Choć AI może znacznie zwiększyć skuteczność poboru podatków, ważne jest, aby nie prowadziło to do nadmiernego obciążenia podatników, szerszego niż dotychczas niezrozumienia systemu podatkowego lub też po prostu naruszenia praw podatników.

Kluczowe będzie również zadbanie o to, aby korzyści płynące z wykorzystania AI w podatkach były dostępne nie tylko dla organów lub największych podmiotów gospodarczych a dla wszystkich podatników, niezależnie od ich wielkości czy zasobów. Może to wymagać wsparcia ze strony państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw we wdrażaniu nowych rozwiązań technologicznych.

[1] OECD (2023), Tax Administration 2023: Comparative Information on OECD and other Advanced and Emerging Economies, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/900b6382-en.

[2] https://guides.etalab.gouv.fr/algorithmes/